Hoogbegaafdheid in de klas

De kritische student die veel (moeilijke) vragen stelt, de perfectionist die bang is te falen, de dromer die nooit oplet – lijkt het -, de student die je altijd houdt aan de gemaakte afspraak, allemaal type studenten die mogelijk hoogbegaafd zijn. Ook op het mbo zie je hoogbegaafde studenten, die mogelijk niet altijd als dusdanig zijn of worden herkendIn het algemeen wordt uitgegaan van hoogbegaafdheid bij een IQ-score op een intelligentietest van 130 of hoger. Maar hoogbegaafdheid gaat over meer dan alleen (cognitieve) intelligentie. De cognitieve, sociale, emotionele en persoonlijkheidsontwikkeling zijn namelijk nauw verweven met de intelligentie. Hoogbegaafden verschillen daarom in denken en voelen van de meeste anderen.  

De inhoud van deze pagina is samengesteld met de hulp van Willy de Heer. Zij is in 2017 aan de Universiteit Leiden gepromoveerd op het onderwijs aan leerlingen die van zichzelf (zeer) makkelijk leren of (hoog)begaafd zijn.

Waarom zijn hoogbegaafde studenten moeilijk te herkennen?

Anders dan in het filmpje verderop op deze pagina met de vierkantjes en rondjes, kun je hoogbegaafden niet herkennen aan hun uiterlijk. Ook vallen ze niet altijd op door hun goede cijfers of hun gedrag. Sterker nog, veel hoogbegaafden zijn heel goed geworden in het zich aanpassen aan hun omgeving. Dat doen zij al van jongs af aan. Bovendien wíllen zij vaak niet opvallen, niet anders zijn dan anderen. Veel hoogbegaafden weten ook niet van zichzelf dat zij hoogbegaafd zijn. Zij voelen zich wel anders dan hun leeftijdgenoten, maar zij weten niet waarom. Soms voelen zij zich ook heel dom, bijvoorbeeld omdat zij opdrachten te precies interpreteren en hierdoor ‘foute’ antwoorden geven of omdat zij de grapjes van anderen niet begrijpen en anderen hun grapjes niet. 

Als hoogbegaafden niet weten waarom zij zich anders voelen en zij anders denken dan hun leeftijdgenoten, kan dit leiden tot problemen die weer kunnen verdoezelen dat zij hoogbegaafd zijn. Zij krijgen dan ook nogal eens het ‘etiket’ opgeplakt van bijvoorbeeld (zeer) moeilijk lerend, autistisch, adhd’er/odd’er. Hierdoor is het nog moeilijk zicht te krijgen op hun potentieel.  

Hoe kun je hoogbegaafde studenten herkennen?

Het is dus niet eenvoudig om hoogbegaafden te herkennen. De volgende kenmerken komen vaak voor bij hoogbegaafden in vergelijking tot hun leeftijdgenoten en kunnen in combinatie duiden op hoogbegaafdheid:   

  • Moeilijker taalgebruik 
  • Andere humor 
  • Meer omgaan met docenten of ouderen dan met leeftijdgenoten 
  • Diepgaand nadenken 
  • Perfectionisme  
  • Kan andermans stemming goed aanvoelen (gevoelig) 
  • Groot rechtvaardigheidsgevoel 
  • Heel gevoelig voor zintuiglijke prikkels in de omgeving zoals bijvoorbeeld geluiden, beelden (hoog sensitief) 
  • Kritische instelling 
  • Sterke behoefte aan autonomie 
  • Onzekerheid, faalangst, stress 
  • Op eigen, creatieve wijze kijken naar de omgeving of een probleem 
  • Kan wisselend presteren bij de uitvoering van taken 

Verhelderd is vaak ook de vraag aan de student hoe de schoolcarrière tot nu toe is verlopen.  

Waarom kenmerken van autisme?

Veel hoogbegaafden hebben moeite om aansluiting te vinden met hun leeftijdgenoten. Net als iedereen hebben zij behoefte aan vrienden, maar vanwege hun versnelde ontwikkeling passen zij niet of minder goed bij hun leeftijdgenoten. Vaak hebben zij een andere soort humor, is hun taalontwikkeling verder ontwikkeld en hebben zij andere interesses. Dit leidt er dan toe dat veel hoogbegaafden zich eenzaam voelen en ‘anders dan anderen’. Hierdoor kunnen zij onzeker, angstig en verdrietig zijn. Tegelijkertijd kunnen zij last hebben van (ernstige) verveling door ondervraging. Uit onderzoek is bekend dat verveling kan leiden tot depressieve gevoelens. Omdat zij zich hierdoor terugtrekken uit gezelschappen en in zichzelf gekeerd zijn of lijken, krijgen deze hoogbegaafden nogal eens het ‘stempel’ autisme. 

Waarom kenmerken van adhd of odd?

Aangezien hoogbegaafden zowel op cognitief, sociaal, emotioneel en persoonlijk gebied niet goed passen bij hun leeftijdsgenoten, hebben zij (veel) last van stress. Chronische stress beschadigt essentiële delen van de hersenen die van belang zijn voor onder meer het leren, de aandacht vasthouden, emotieregulatie en impulsief gedrag en het executief functioneren. Emotionele stress is weer een belangrijke oorzaak voor (chronische) slapeloosheid. Gevolg hiervan is dat de cognitieve verwerking van het geleerde en het sociale en emotionele functioneren worden gehinderd. Hierdoor kunnen hoogbegaafden actiever en rustelozer zijn dan hun leeftijdgenoten, of juist een dagdromer lijken. Er is in ieder geval sprake van een aandachttekort (adhd). Daarnaast kunnen zij ook impulsief en opstandig reageren, snel boos worden en gefrustreerd zijn en moeite hebben om zich aan regels te houden (odd).

Waarom kenmerken van moeilijk lerenden?

Lang niet alle hoogbegaafden halen goede cijfers. Sommigen hebben veel moeite met multiple choice vragen, bijvoorbeeld omdat zij heel precies lezen, meer achter de vragen zoeken dan de bedoeling is of meerdere antwoorden toepasbaar vinden. Ook leren hoogbegaafden op een andere manier dan hun leeftijdsgenoten, bijvoorbeeld top-down. Omdat zij dan de rode draad in de leerstof niet zien of meer achter de leerstof zoeken dan nodig, kunnen zij moeite met leren hebben. De hoofd- en bijzaken raken dan zoek. Daarnaast hebben velen van jongs af aan niet leren leren. Doordat ze steeds werden ondervraagd, weten zij niet hóe ze moeten leren. Door al deze problemen kunnen zij heel onzeker worden, gestrest raken en toetsangst ontwikkelen. Sommigen leren juist niet voor een toets, want als ze deze dan niet halen komt het in ieder geval niet omdat zij dom zijn.

Testen van hoogbegaafdheid

Het testen van hoogbegaafdheid kan zinvol zijn om de volgende redenen: 

  • Voorkomen van misdiagnoses 
  • Meer mogelijkheden voor passend ondersteunen 
  • Duidelijkheid over de achtergrond van gedrag en problemen 
  • Begrip van de student zelf en de docent voor de situatie van de student 

Maar het kan ook leiden tot ongewenste stempels, vooral als studenten niet goed in hun vel zitten kan een test een vertekend beeld geven.  

Bedenk: testen is een momentopname en als het moment niet goed gekozen is, kan het de student juist tegenwerken.  

Meer info 

Wil je meer lezen over mogelijke uitdagingen voor hoogbegaafde studenten, hoogbegaafdheid en hoe dit goed te begeleiden neem dan een kijkje op de volgende sites: 

Boek ‘Alle leerlingen bij de les’ | auteur Willy de Heer: https://www.lannoocampus.nl/nl/alle-leerlingen-bij-de-les 

https://www.student.universiteitleiden.nl/binaries/content/assets/ul2student/courses-workshops/lijst-met-mogelijke-uitdagingen-hoogbegaafdheid.pdf  

https://balansdigitaal.nl/kennisbank/ontwikkelingsproblemen/welke-ontwikkelingsproblemen-zijn-er/wat-is-hoogbegaafdheid/ 

https://www.kpcgroep.nl/media/1198/excellentie-in-ontwikkeling-handreiking-hoogbegaafdheid.pdf 

Hoe hoogbegaafde studenten te begeleiden?

Het begeleiden van hoogbegaafde studenten is maatwerk. Onderstaande tips kunnen je helpen om de begeleiding tot een succes te maken. 

  • Gebruik bij de begeleiding de coachende benadering 
  • Heb aandacht voor de sociale en emotionele ontwikkeling 
  • Schenk aandacht aan verschillende leer-/werkstrategieën, deze zijn vaak niet goed aangeleerd vanwege het snel aanleren van lesstof zonder veel inspanning 
  • Breng de student “in contact” met rolmodellen 
  • Help de student bij het vinden van gelijkgestemden 
  • Help de student denken vanuit een levensloopperspectief, zodat het belang van het halen van het diploma niet de boventoon voert (stip op de horizon) 
  • Stimuleer nieuwsgierigheid en creativiteit 
  • Help de student te reflecteren 
  • Weet dat taal heel letterlijk genomen kan worden en dat multiple choice vaak lastig is 

Voor tips over het ontwikkelen van executieve functies: 

https://harvardcenter.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2015/05/Activities-for-Adolescents.pdf